Niejednokrotnie w obrocie gospodarczym mamy do czynienia z sytuacją, kiedy podmioty gospodarcze są wobec siebie zarówno wierzycielami, jak i dłużnikami. Sytuacja taka następuje chociażby wtedy, kiedy dochodzi do naliczania kar umownych. Takie ukształtowanie stosunków rodzi w procesie możliwość skutecznej obrony poprzez zarzut potrącenia. Jak skutecznie podnieść taki zarzut, aby został on uznany w postępowaniu sądowym?
Roszczenia podlegające potrąceniu
Potrącenie zgodnie z definicją zawartą w art. 498 kodeksu cywilnego stanowi wzajemne umorzenie wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej, kiedy obie strony stosunku są wobec siebie wierzycielami i dłużnikami. Wierzytelności przedstawione do potrącenia muszą jednak spełniać następujące warunki:
- przedmiotem ich muszą być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku,
- obie wierzytelności muszą być wymagalne,
- wierzytelności muszą nadawać się do dochodzenia przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Oczywiście w praktyce potrącenie na rzeczach zdarza się niezwykle rzadko.
Zarzut potrącenia w przypadku wierzytelności przedawnionych
Warto zaznaczyć, że potrącane mogą być również wierzytelności przedawnione. Jest to jednak możliwe wyłącznie wtedy, gdy przedawnienie nastąpiło już po chwili, w której samo potrącenie stało się możliwe. Oznacza to, że jeśli nasz dług powstał w chwili, kiedy przysługiwało nam roszczenie wymagalne i nieprzedawnione względem naszego kontrahenta, możemy dokonać potrącenia nawet jeśli w chwili składania oświadczenia nasze roszczenie już uległo przedawnieniu.
Oświadczenie o potrąceniu
Zgodnie z art. 499 kodeksu cywilnego potrącenie odbywa się poprzez złożenie drugiej stronie oświadczenia. Wywiera ono skutek wsteczny od momentu, w którym potrącenie stało się możliwe. Warto zauważyć, że wysłanie do drugiej strony tzw. kompensaty co do zasady może być kwestionowane jako skuteczne złożenie oświadczenia woli o potrąceniu i jako takie nie wywrze skutku o jaki nam chodzi. Dlatego też warto oświadczenie to spisać w sposób precyzyjny i jednoznaczny z oznaczeniem wierzytelności podlegających potrąceniu i opatrzeć je podpisem. Oczywiście forma pisemna nie jest tutaj konieczna, ale ze względów dowodowych preferowana.
Zarzut potrącenia w postępowaniu
Samo złożenie oświadczenia o potrąceniu, o którym mowa w kodeksie cywilnym, nie gwarantuje skutecznego podniesienia zarzutu potrącenia w postępowaniu. Kodeks postępowania cywilnego po nowelizacji z 2019 roku przewiduje bowiem dalsze wymogi dla jego skuteczności w postępowaniu cywilnym.
Zgodnie z art. 2031 k.p.c. skuteczny zarzut potrącenia w procesie cywilnym może zostać podniesiony tylko w zakresie wierzytelności:
- pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność ta jest niesporna;
- stwierdzonej prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym, zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem, lub
- uprawdopodobnionej dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda;
- o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników.
Tym samym w procesie możliwość skorzystania z zarzutu potrącenia została dodatkowo ograniczona zarówno rzeczowo, jak i czasowo. Zarzut może bowiem być podniesiony przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy, a więc w pierwszym piśmie procesowym albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność przedstawiona do potrącenia stała się wymagalna.
W praktyce, jeśli uchybimy terminowi do zgłoszenia zarzutu potrącenia, jego podnoszenie na dalszym etapie procesu nie będzie skuteczne i nie znajdzie odzwierciedlenia w wyroku.
Zarzut potrącenia w praktyce
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że dla skutecznego zgłoszenia zarzutu potrącenia w postępowaniu musimy spełnić warunki wynikające zarówno z przepisów prawa materialnego, jak i procesowego. Dlatego też chcąc skorzystać z tej instytucji, w pierwszej kolejności powinniśmy złożyć stosowne oświadczenie materialnoprawne, a następnie z zachowaniem terminów przewidzianych w kodeksie postępowania cywilnego, podnieść zarzut potrącenia w postępowaniu.
W praktyce możemy spotkać się z rozbieżnością orzeczniczą co do możliwości składania zarzutu potrącenia bez uprzedniego przedstawienia oświadczenia materialnoprawnego. Dominującym poglądem jednak zdaje się być konieczność dochowania warunków przewidzianych także w kodeksie cywilnym.
Korzyści płynące z zarzutu potrącenia
Skuteczne zgłoszenie zarzutu potrącenia może mieć dla strony istotne korzyści procesowe, gdyż prowadzi do oddalenia powództwa w całości lub w części. Tym samym, w zależności od wysokości roszczeń jakie zostały przedstawione do potrącenia i ostatecznego wyniku, zmianie ulegnie także wysokość kosztów, jakie pozwany musiałby ponieść w przypadku przegranej w procesie.
Podsumowanie
Zarzut potrącenia może być skuteczną formą obrony w postępowaniu cywilnym. Jednak chcąc z niego skorzystać musimy pamiętać o ograniczeniach jakie nakładają na nas przepisy. W praktyce głównym problemem związanym z potrąceniem jest skuteczne złożenie stosownego oświadczenia oraz dochowanie procesowych terminów na podniesienie takiego zarzutu. Z uwagi na przewidziane terminy nie jest możliwe wstrzymywanie się z potrąceniem wymagalnego roszczenia i obserwowanie przebiegu procesu po to, by lepiej ocenić swoje szanse na powodzenie w postępowaniu. Dlatego warto przed wdaniem się w spór dokonać oceny, czy zgłoszenie zarzutu potrącenia nie okaże się dla nas korzystne.
